BS
Nguyễn Ý Đức
Sau
khi đổ xăng, ông Minh lên xe lái về nhà. Đi được một đoạn,
ông nghe thấy tiếng kim khí chạm vào xi măng rồi tiêng loong coong
tiếp theo. Đang chạy trên xa lộ, ông không ngừng lại để coi xem
vật gì rơi. Một thoáng nghĩ, ông đoán đó là chiếc nắp bình xăng
dể trên mui xe đã rơi mất tiêu. Lại
quên rồi. Ông tự nhủ, với một chút chán nản.
Về
đến nhà, ông ngần ngại một lúc rồi than vãn với bà vợ là
hồi này mình già nên hay quên quá, và kể cho vợ nghe mất cái
nắp bình xăng. Vợ mỉm cười, nói: Đây đâu có phải là lần đầu
mà ông lo. Ông nhớ khi mình lái xe đi Virginia cách đây mấy năm,
ông quên đến hai lần, mà một lần xe cảnh sát đi sau nhặt được,
họ chớp đèn trả lại cho ông. Cô con gái đứng gần đó, chêm vào:
Bố ơi, bố có nhớ hồi xưa khi bố còn đi làm, đã bao nhiêu
lần trước khi ra khỏi nhà, bố cứ kiếm cặp kính đọc sách
của bố, trong khi bố gài nó trên mái tóc. Lúc đó bố đâu đã
ở tuổi này.
Ngồi
nghĩ lại, ông Minh thấy bà vợ và con gái nói cũng đúng. Đã
nhiều lần, cách đây cả chục năm, lâu lâu ông cũng không biết
để chìa khóa xe ở đâu, đi chợ bảo mua vài món đồ rồi cũng
quên một món, chứ đâu có phải chỉ từ ngày ông về hưu ở
tuổi 65 mới hay quên. Vậy mà mỗi khi nghĩ đến cái tuổi đó, ông
cũng mang một thoáng suy tư.
Bước
vào cái tuổi mà khi mình làm cái gì không giống ai thì thiên hạ
cứ bảo ông bà ấy già rồi.
Gặp
người bạn xa vắng đã lâu, mình có vui miệng nói ít nhiều câu
chuyện thì người phối ngẫu lại nhắc khéo để mình ngưng bớt
lại, kẻo phiền lòng người nghe .
Đau
nhức xương cánh tay và đầu gối, kể lể với ông bác sĩ thì
được trả lời: cụ ơi, cụ già rồi thì nó vậy đó, không sao
đâu; hoặc tối ngủ hay thức giấc nửa khuya, không ngủ lại được
thì ông ta cũng bảo người già thường hay bị đau như vậy.
Trăm
dâu đổ đầu tằm, cái gì cũng đổ tại già.
Riêng
cái vụ “hay quên” thì nhiều người, ngay cả thầy thuốc đôi
khi cũng gán là già thì nó lão suy, nói trước quên sau. Và có người
cứ canh cánh sợ là già thì sẽ rơi vào tình trạng “lú lẫn, sa
sút trí tuệ” như trường hợp một vị cựu nguyên thủ Hoa Kỳ
cách đây mấy năm.
Mà
nói đến bệnh sa sút trí tuệ thì nhiều người e ngại thật.
Một thăm dò ý kiến tại Hoa Kỳ coi xem con người ta sợ gì
nhất. Sợ đau tim, ung thư, mù lòa, rớt máy bay, nghèo túng, hoặc
thả vào chuồng cọp...Mỗi người có mỗi mối sợ khác nhau, nhưng
lo sợ nhất là mất trí nhớ, lú lẫn, rồi chẳng biết mính là
ai, ở đâu, quên ăn quên ngủ, phụ thuộc vào gia đình.
Có
người bảo, quên như vậy càng sướng chứ sao. Chẳng phải lo nghĩ,
chẳng cần quan tâm tới chuyện đời. Nhưng, một lão bà vừa
mới chôn cất chồng, mà về nhà liên tục kêu tên ông, tìm kiếm
ông hết phòng này qua phòng khác. Đôi khi hiểu ra thì vật vã khóc
than. Sự việc kéo dài suốt mấy năm trường, cho tới khi bà tạ
thế. Bà đã ở trong tình trạng mất trí, lú lẫn. Và như vậy thì
sướng nỗi gì!
Trở
lại với chuyện hay quên thì cũng có nhiều lý do.
Một
độc giả hỏi thăm là có ông chú 70 tuổi hay bị quên tên người
này người khác và ông cụ phải nhờ mọi người nhắc dùm. Khi
không thỏa mãn thì ông trở nên hung hăng, đập phá, khó thở,
phải uống viên thuốc an thần mới dịu xuống. Hỏi kỹ thì được
biết ông đã bị tai biến não, và cơn suy tim. Sở dĩ ông hay quên
vì huyết lên não giảm. Mà huyết giảm thì thiếu nuôi dưỡng,
tế bào thần kinh kém hoạt động, và ông ta không nhớ tên người,
đồng thời tính tình trở thành bất thường, đôi khi hoang tưởng.
Một
lão bà than phiền không biết để cặp kính đọc sách báo ỏ đâu;
vào phòng tắm rồi không biết để làm gì; mới nghe một câu
chuyện mà nửa giờ sau đã quên; bạn bè than phiền bà hẹn tới
chơi rồi không tới. Vì quên.... Bà hỏi có thuốc gì phục hồi
trí nhớ cho bà.
Lấy
thêm chi tiết thì được biết chồng bà mới mất cách đây nửa
năm, rồi bà quá thương tiếc mà không ăn không ngủ được,
buồn chán chẳng thiết làm gì, ngay cả những thú vui khi trước.
Bà được thầy thuốc cho uống thuốc trị trầm cảm mấy tuần
thì tình trạng hay quên thuyên giảm. Bà đã bị bệnh sầu não,
buồn phiền vì mất người chồng thân yêu.
Dùng
nhiều dược phẩm cũng là rủi ro của kém trí nhớ. do tác dụng
phụ của thuốc. Thuốc lợi tiểu để trị cao huyết áp là một
thí dụ. Thuốc làm giảm muối và nước trong máu, hóa chất trong
cơ thể thay đổi. Nếu liều lượng quá cao thì huyết áp xuống
quá thấp. Não bộ người già rất nhậy cảm với những thay đổi
này, sẽ trở nên kém hoạt động về ghi nhớ và tập trung. Và
hay quên. Thuốc an thần, thuốc ngủ cũng ảnh hưởng tới trí
nhớ. Cho nên thầy thuốc cần lưu ý ở điểm này và bệnh nhân cũng
cần cho thầy thuốc hay mọi khác thường xẩy ra khi dùng thuốc.
Một
vài bệnh kinh niên cũng ảnh hưởng tới trí nhớ.
Sau
nhiều ngày đằng vân giá vũ du thuyết liên lục địa, về đến
nhà được ít ngày thì nhà chính khách thấy trong người mỏi
mệt, không tập trung tư tưởng được, hay quên và có khó khăn
trong giải quyết công việc thường lệ. Nhiều khi nhân viên thấy
ông ngồi thãn thờ như người mất hồn, đi đứng không vững.
Thầy thuốc cho là ông bị căng thẳng thần kinh, vì làm việc quá
sức. Và đề nghị ông đi nghì dưỡng sức. Ông làm theo nhưng khó
khăn vẫn không bớt. Một hôm ông té sỉu, đưa vào bệnh viện
cấp cứu và thầy thuốc thấy nhịp tim ông rất thấp và không đều.
Một máy điều hòa nhịp tim được gắn cho ông và ông trở lại
bình thường. Ấy là do ông có bệnh tim mà không hay.
Hay
quên trong những trường hợp kể trên đâu có phải là vì tuổi
hạc, tuổi cao. Nhưng nếu được xác định là bị bệnh Alzheimer,
sa sút trí tuệ, lú lẫn thì quả là bệnh của một số nhỏ người
tuổi cao, người già. Vì thống kê cho hay, 4% người cao tuổi ở
Mỹ đang bị bệnh nàyï.
Trong
bệnh Alzheimer, não bộ bị thoái hóa, hóa chất não suy giảm, máu
huyết nuôi não cũng ít đi, mà nguyên nhân chưa được tìm ra.
Hậu quả của các thay đổi này đưa tới một căn bệnh của
thế kỷ. Bác sĩ Lewis Thomas, Khoa Trưởng Đại Học Y Yale coi đây
là một bệnh xấu xa nhất trong các bệnh. Nó không những tàn phá
bệnh nhân mà còn gây hậu quả tai hại cho gia đình, bạn bè người
bệnh. Nó bắt đầu với sự mất khả năng học hỏi, tính toán,
suy nghĩ để rồi đưa đến sự khép kín hoàn toàn về tâm trí.
Bệnh nhân tiếp tục sống không hồn cho tới ngày nào đó một
bội nhiễm phổi giải thoát cho họ.
Vậy
trí nhớ là gì?
Theo
định nghĩa, trí nhớ là một khả năng của trí tuệ để thu
thập, tích trữ và lấy ra các sự kiện mà con người đã trải
qua trong quá khứ. Có
trí nhớ ngắn hạn, trí nhớ dài hạn. Ngắn hạn không tồn tại
lâu và có thể chuyển sang dài hạn và lưu trữ mãi mãi
Hãy
hình dung khung cảnh một buổi trưa hè, ta ngồi ở một nơi nào không
phải là quê hương Hà Nội, mà nhớ lại cùng bạn bè tắm sông,
hái ổi trên Nghi Tàm, đạp xe vào chùa Láng, chùa Trầm. Rồi tưởng
tượng như đâu đây phảng phất hương ngọc lan trên đường Quan
Thánh, hay phượng vĩ đỏ ối chung quanh Hồ Tây.
Làm
sao mà bất cứ lúc nào, nếu muốn, ta cũng như sống lại những gì
của quá khứ? Làm sao não bộ, một cơ quan chỉ nặng chừng 1.5 kí
lô có thể thực hiện được cái công việc đầy khó khăn đó?
Khoa học đã cố gắng giải đáp, nhưng sự hiểu biết mới chỉ
có một phần.
Khi
mới sanh, não bộ nặng khoảng 50 gr , lúc trưởng thành nặng 1,5
kg. Đó là một khối chất giống như bột mì nhão, mầu xám nhạt
với cả tỷ tế bào và nhiều triệu dây nối tiếp giữa các tế
bào.Tín hiệụ chuyển từ tế bào này sang tế bào khác ở chỗ
nối tiếp và bằng hóa chất trung gian Acétylcholin.
Mỗi
ngày có từ 60.000 tới 100.000 tế bào thần kinh chết và không được
thay thế. Đây là một cuộc tàn sát lớn mà khi ta tới tuổi 65, có
đến 1/10 tổng số tế bào thần kinh bị tiêu hủy.
May
mắn thay là những tế bào còn lại có thể lãnh phần trách
nhiệm của những tế bào xấu số bằng cách mọc ra nhiều nhánh
xen vào khoảng trống để tiếp nhận tín hiệu thần kinh. Sự
việc này cũng giống như trong khu rừng già, một cây chết đi thì
cây kế cận vươn lên, sinh ra nhiều cành để điền khuyết.
Phần
não có nhiệm vụ ghi trí nhớ nằm ở vùng vỏ não, hai bên thái dương,
sau mắt. Phần nhận và thanh lọc tín hiệu cho trí nhớ nằm sâu
trong não, có hình chữ C, gọi là hải mã. Sự liên hệ chức năng
giữa hai vùng này rất cần thiết cho trí nhớ .
Ở
tuổi già, khối lượng não nhỏ đi, tế bào thần kinh thay đổi hình
dạng, sự truyền tín hiệu chậm lại, chất lipofuscin xuất hiện
giữa tế bào, có thể gây rối loạn cho các cơ năng của não. Máu
vào óc ít hơn, dưỡng khí tiêu thụ cũng giảm.
Hình
do quang tuyến X chụp cho thấy các luống óc não nhỏ đi, rãnh
giữa luống rộng ra. Từ tuổi 20 tới 90, não nhẹ bớt đi khoảng
5-10% và chứa nhiều chất lỏng hơn. Những thay đổi này có ảnh
hưởng phần nào tới trí nhớ.
Trí
nhớ được chia ra làm ba loại :
1-Trí
nhớ ngắn hạn: Đây là loại trí nhớ để phân tích những dữ
kiện, sự việc cần tức thì và kéo dài trong chốc lát . Người
Mỹ gọi nó là trí nhớ làm việc (working memory), và từ năm 1890,
nhà tâm lý học Williams James gọi là trí nhớ căn bản (Primary
memory).
Ta
lấy một thí dụ: trí nhớ này giúp ta nhẩm trong đầu một số
điện thoại trong khi quay máy. Chẳng hạn: bà vợ hỏi chồng số
điện thoại của cô Cúc, em dâu, là bao nhiêu, chồng trả lời
273-4949, vợ nhẩm số đó và quay. Hai chị em thảo luận về quần
áo, phấn son cả tiếng đồng hồ. Lần sau cần số điện thoại
cô Cúc, nàng laị hởi chàng. Thật là tiện, khỏi mất công nhớ.
Mà nếu muốn nhớ, nàng phải dùng đi dùng lại nhiều lần, như là
để củng cố, hợp nhất dữ kiện đó vào não. Trí nhớ này
bắt đầu có vào lúc 7 tuổi, thường thường không bị suy giảm
với tuổi cao. Nó kéo dài khoảng vài chục giây tới một phút.
2-
Trí nhớ trung hạn : Những dữ kiện ghi trong trí nhớ này tồn
taị từ nhiều phút tới vài năm. Một tín hiệu được nhắc đi
nhắc laị, được xử dụng nhiều lần sẽ được ghi đậm sâu
trong vỏ não. Khi cần đến, óc sẽ được kích thích để lấy ra
dữ kiện này. Khi còn bé đi học, có những bài học thuộc lòng
trong Luân Lý giáo khoa thư mà chắc bây giờ nhiều người trong chúng
ta còn đọc lại được .
Xin
nói rõ là, để có chất liệu trong trí nhớ, ta phải đi qua ba
giai đoạn :
a-Thu
thập, lấy dữ kiện bằng học
hỏi, thảo luận, suy nghĩ, và bằng tiếp nhận của các giác quan.
b-Tồn
trữ:
Một dữ kiện, muốn được
tồn trữ, phải qua sự thanh lọc của bộ phận hải mã, để coi
nó có gây xúc động, hấp dẫn đáng ghi nhớ hay không.Tên người
yêu chắc chắn là phải cần ghi nhớ hơn là tên anh cảnh sát
mới biên phạt mình vì lái xe quá tốc độ. Dữ kiện đó hoàn toàn
mới hay có liên quan tới một kỷ niệm cũ. Thí dụ ta đã có
một số ý niệm về một ca sỹ với tiếng hát vượt thời
gian; rồi tháng sau có tin cô
ấy lấy chồng, năm sau sinh đôi, thì
bộ phận hải mã sẽ xếp những tín hiệu mới này vào hình
ảnh cô ca sỹ nổi danh trên để được phong phú hơn.
c-
Phục hồi kỷ niệm: Giống như máy vi tính, ta có thể phục hồi,
lấy ra, bất cứ lúc nào, những dữ kiện có trong trí nhớ. Nghe
tiếng hát cô ca sỹ kể trên trong CD là ta có thể hình dung ra
cuộc đời ái tình sự nghiệp, gia cảnh cũng như hình dáng của cô
ta .Trí nhớ này bắt đầu có vào lúc 10 tuổi.
3-
Trí nhớ dài hạn : có thể tồn tại suốt đời người. Đây là
kết quả tích tụ của
nhiều năm với những kỷ niệm, kinh nghiệm, kiến thức học hỏi
của người tuổi cao.
Có
những trí nhớ về kiến thức tổng quát mà ta thu góp, tàng trữ
một cách tự nhiên, không cần biết nó xẩy ra khi nào, ở đâu. Nói
đến quê hương Việt Nam là ta hình dung ra một giang sơn có hình
chữ S, có sông Hồng, núi
Ngự, Cửu Long Giang. Khi nhắc tới Quang Trung, ta nhớ lại sử sách
kể những trận đánh quân Tàu oai hùng của Người. Trí nhớ này
tích tụ ngày một xúc tích, rất tự nhiên, đầy lúc nào ta không
hay.
Còn
trí nhớ về những sự kiện cá nhân trong đời sống hàng ngày
được ghi nhận với thời gian và không gian. Chẳng hạn trưa hôm
qua ta ăn cơm Việt nam ở quán Quê Hương hoặc sinh nhật năm ngoái,
ta nhận được chiếc đồng hồ mới do vợ con mua tặng. Đó là
trí nhớ quá khứ.
Sáng
nay khi đi làm, ta tự nhủ là chiều nay tan sở trước khi về nhà,
sẽ ghé siêu thị mua chai rượu vang vì tối nay vợ làm món cá bông
lau hấp. Đây là trí nhớ vị lai.
Có
trí nhớ hành động thường nhật như ta tự hỏi, sáng nay có để
thức ăn cho chú chó không, hoặc tuần trước ta cắt cỏ ngày
thứ năm hay thứ sáu.
Trong
trí nhớ hồi tưởng, ta nghĩ và nói về dữ kiện của “ những
ngày xưa thân ái ”, trí nhớ tự truyện nhắc đi nhắc lại
chuyện về mình trong vài năm trước. Trí nhớ dung nhan khi “ Xin
lỗi nom ông quen quen, mình đã gặp nhau, mà không sao nhớ được tên
ông ”, trí nhớ “đã thấy” (déjà vu) mình đã ở nơi đó mà
không nhớ bao giờ.
Bà
nội trợ, làm bếp cần mấy củ tỏi, nhưng nhà không còn. Bà ta
nhẩm trong đầu là kỳ tới đi chợ thêm tỏi vào danh sách các
thứ cần mua. Khi viết danh sách lại quên biên tỏi. Đi chợ, qua hàng
rau quả, nhìn thây tỏi, bà ta lượm một túi, như vậy là trí
nhớ thầm kín đã gợi bà mua tỏi.
Kết
luận
Làm
sao mà não, nói chung, các trung tâm trí nhớ, nói riêng, có thể hoàn
tất công việc phức tạp đó một cách chu đáo và khoa học như
vậy? Cho tới nay, chưa có một giải đáp thỏa đáng mà chỉ có
những gơị ý, phỏng đoán.
Có
nguời đã ví não bộ như cả ngàn hệ thống điện thọai mà
mỗi hệ thống có thể cung cấp nhu cầu liên lạc cho tất cả dân
chúng của thành phố Nữu Ước. Các trung tâm này liên tục nhận
những tín hịêu thu lượm do ngũ quan đưa về, phân tích, xếp
loại rồi tồn trữ. Óc ghi nhận dữ kiện như một cái máy thu âm,
bộ phận hải mã như là một cái nút kiểm soát. Bình thường, nút
bấm này tắt, và chỉ mở để ghi khi nào dữ kiện được coi là
quan trọng. Một dữ kiện không quan trọng thường lởn vởn trong
đầu một lúc rồi tan biến đi. Cho nên nếu ta có quên tên một
người nào đó trong tiệc cưới
cũng là chuyện bình thường, giống như là lâu lâu ta quên, không
biết chìa khóa xe, chià khóa nhà để ở đâu.
Nhưng
lái xe đi làm mỗi ngày trên cùng con đường mà lạc lối, quên
những hẹn quan trọng, kể đi kể lại cùng câu chuyện trong một
cuộc gặp gỡ ngắn ngủi với bạn bè, thì là điều đáng ngại.
Những
thắc mắc, lo âu, tự hỏi: Ta già rồi chăng? Hay ta đang mắc
chứng não suy trầm trọng?
Liệu
trí nhớ có bỏ ta ra đi. Như những con chuột tìm đường chạy
trốn khỏi con tầu sắp đắm!
Bác
sĩ Nguyễn Ý-ĐỨC
Texas-USA