MỘT SỐ Ý KIẾN VỀ VIỆC GIÚP CHO
TRẺ EM VIỆT CÓ KHẢ NĂNG SONG NGỮ

BS. Hồ Văn Hiền 

  Chúng tôi bắt đầu hành nghề bác sĩ nhi khoa trong cộng đồng Việt nam vùng Washington từ năm 1986. Mười mấy năm qua  cho chúng tôi được cơ hội quan sát một số đông trẻ con tăng trưởng nhanh hơn thế hệ cha mẹ chúng và trở thành những thanh niên bước vào ngưỡng cửa của đại học hoặc hôn nhân.

 Ðối với cha mẹ các cháu, phần đông chúng ta thỏa mãn với đứa con được sinh trưởng trong một xã hội trù phú, đầy đủ về vật chất cũng như về phương tiện học vấn. Nổi thất vọng cũng không phải là hiếm. Một số không nhỏ trong chúng ta, sau bao năm hy sinh dồn hết sinh lực và tài chánh nuôi dưỡng cho đứa con, bỗng nhiên thấy mình phải đối diện với một kẻ xa lạ khi chúng lớn lên, ly khai và đòi quyền tự trị của nó. Hố sâu ngăn cách cha mẹ và con cái ở hải ngoại, ngoài hố sâu giữa các thế hệ, quan trọng hơn hết vẫn là khoảng cách văn hóa. Trong  lãnh vực này có thể xem ngôn ngữ có vai trò quyết định nhất. 

 Tiên học lễ hậu học văn.

Khả năng dùng tiếng Việt, cũng a?h hưởng  đến thái độ, phong thái của trẻ con gốc Việt, và cũng do đó đứa trẻ cũng được đánh giá hoàn toàn khác dưới mắt người lớn.

 Những yếu tố sau đây có thể giải thích phần nào sự khác biệt này. Có thể những trẻ nói được tiếng mẹ đẻ được cha mẹ, ông bà, anh chị dành nhiều thì giờ sinh hoạt với chúng hơn những trẻ khác chỉ nói được tiếng Anh nhờ đi nhà trẻ và xem truyền hình. <<Thì giờ có chất lượng>> đó (quality time) không bắt buộc phải là lúc cháu phải ngồi yên nghe cha mẹ dạy đánh vần hoặc giảng bài luân lý, lịch sử Việt nam. Thì giờ quí báu đó cũng có thể là lúc mẹ hát một câu ca dao ngàn đời để dỗ em ngủ, có thể là một mẫu chuyện nhỏ trên bàn ăn, bàn về một thái độ cư xử nào đó, nặng về tình nhẹ về lý theo lối sống nhiều tình cảm của người Việt. Hoặc có thể lúc ông bà  la rầy cháu nhỏ  về một lỗi lầm trong xưng hô, thưa gởi với người lớn. Hoặc lúc cậu bé có cơ hội thực tập tiếng Việt và khả năng song ngữ của mình,  đồng thời hấp thụ phần nào ??túi khôn?? của thế hệ trước lúc cháu dịch cho bà ngoại nghe những gì xảy ra trên màn ảnh truyền hình Mỹ. 

 Song ngữ có làm trẻ dốt tiếng Mỹ ( tiếng Anh) không?

 Một số thầy giáo hoặc cô giáo Mỹ cho rằng trẻ không giỏi tiếng Mỹ vì ở nhà nói tiếng Việt. Sự thật về vấn đề nay không giản dị như nhiều người tưởng.  Ðành rằng nếu trẻ nói tiếng Việt hoặc một thứ tiếng mẹ đẻ nào đó ở nhà, thời gian mà cháu dùng tiếng Anh tất nhiên ít hơn những trẻ hoàn toàn dùng tiếng Mỹ, trong một gia đình mà tiếng Mỹ là tiếng mẹ đẻ. Chúng ta nên để ý  điểm này, vì dù chúng ta bắt buộc hoặc cố gắng  dùng tiếng Mỹ hoàn toàn trong gia đình Việt nam chúng ta, môi trường ngôn ngữ về tiếng Mỹ này khó mà so sánh được với môi trường tiếng Mỹ trong gia đình người Mỹ.Tại sao?

 Vì chúng ta là thế hệ đầu tiên định cư ở xứ này, hầu hết chúng ta đều gặp khó khăn với tiếng Mỹ. Phần đông chúng ta suy nghĩ bằng tiếng Việt rồi tìm chữ dịch ra tiếng Mỹ. Từ những chuyện sơ đẳng hằng ngày như biết tên các món ăn, tả các triệu chứng như nóng lạnh, ê mình, bón.. lúc đi khám bác sĩ, những bài hát trẻ con, những tiếng con nít thường dùng, lắm khi chúng ta phải học từ đầu, học từ thực tế hàng ngày, vì ít có sách nào dạy những thứ ngôn ngữ bình dân nhưng rất cần thiết này. Ðôi khi chúng ta gặp khó khăn với những chữ, lối nói rất thường mà trẻ con dùng một cách hồn nhiên vì chúng đã là người bản xứ. Về phát âm, tiếng Việt mang những âm hưởng khác xa tiếng Mỹ, ảnh hưởng nhiều đến giọng nói tiếng Mỹ của chúng ta. Trừ một số trường hợp ngoại lệ, đối với phần đông chúng ta, nói tiếng Mỹ tới mức lưu loát được cũng thật khó thực hiện.

 Cho nên, đối với phần đông cha mẹ Việt nam, có lẽ dùng tiếng Mỹ để giảng dạy cho con về những vấn đề phức tạp hơn như văn hóa, luân lý và truyền thống gia đình e khó lòng thực hiện được. Về phần đứa trẻ chắc cũng khó thuyết phục được đứa bé vì cha mẹ đang dùng tới cái sở đoản là cái tiếng Mỹ của mình mà bỏ qua sở trường là tiếng Việt.. 

 Vậy có cần phải nói tiếng Mỹ với con cái không? 

 Một tài liệu do ban học vụ quận Fairfax phổ biến trích dẫn K. Hakuta như sau:

<<Phụ huynh nên nói thứ tiếng mà mình cảm thấy thoải mái nhất để tạo một môi trường ngôn ngữ dồi dào ở nhà. Theo các cuộc nghiên cứu mới đây về hậu quả của thuyết song ngữ về sự tiến bộ học tập của học sinh kết luận là khi học sinh duy trì khả năng nói ngôn ngữ thứ nhất (tiếng mẹ đẻ) của các em, các em chuyển kỹ năng này sang việc học ngôn ngữ thứ hai; thực vậy, sự thông thạo về tiếng mẹ đẻ là một yếu tố tiên đoán mạnh mẽ sự phát triển nhanh chóng của ngôn ngữ thứ hai.>>

 Ðược cơ hội quan sát tận mắt sự tiến triển của các em sau nhiều năm, chúng tôi lại càng đồng ý với lời khuyến cáo trên. Ngay những đứa trẻ đến ba bốn tuổi mới bắt đầu học tiếng Mỹ ở trường, dù là phải học ESL lúc đầu, nếu chúng nói giỏi tiếng Việt, sau này chúng vẫn giỏi tiếng Mỹ như thường, có khi còn hơn các trẻ Mỹ.

 Thuyết cho rằng đầu óc đứa trẻ chỉ bấy nhiêu chỗ, học nhiều thứ tiếng làm thứ tiếng này lấn chỗ thứ tiếng kia là một thuyết quá đơn giản chưa được chứng minh là đúng. Khả năng của bộ óc chúng ta quá rộng lớn để có thể bị ảnh hưởng bởi sự học hỏi thêm một ngôn ngữ.  

 Bộ óc song ngữ làm việc như thế nào?

 Có những khảo cứu cho rằng ngôn ngữ mẹ đẻ được một trung tâm riêng biệt trong bán cầu não trái là bán cầu trội (dominant hemisphere) điều khiển. Các ngôn ngữ khác do một hay nhiều trung tâm biệt lập ở bán cầu não bộ bên phải phụ trách.Thuyết này là thuyết lưỡng hệ thống (dual system hypothesis).

 Tuy nhiên những nghiên cứu gần đây lại cho thấy thực tế không giản dị như vậy, đúng hơn các phần não phụ trách các ngôn ngữ khác nhau có thể đều ở bên óc trái (là bán cầu não trội-dominant hemisphere), trong đó một nhóm tế bào thần kinh (neuron) có thể chuyên về một ngôn ngữ nào đó, một số các tế bào thần kinh khác có thể làm việc chung cho cả hai  ngôn ngữ mà một người song ngữ dùng được..Ðây là thuyết subset hypothesis của Paradis.

 Nói chung, cho đến nay những khảo cứu cho thấy người có khả năng dùng nhiều thứ tiếng phát triển thêm được những vùng trong óc mà người dùng một thứ tiếng không có.

 Trẻ con ở xứ khác có cần phải song ngữ không? 

 Trước đây ở Việt nam, ông cha chúng ta vẫn đọc và viết chữ Hán cùng với nói tiếng Việt và đọc chữ Nôm. Sau đó chúng ta vẫn dùng tiếng Pháp song song với tiếng Việt trong nhiều năm. Nhiều xứ khác như Ấn độ, Canada, Thụy sĩ, Bỉ vẫn dùng nhiều thứ tiếng hoặc nhiều thứ tiếng địa phương (dialect) khác nhau song song với ngôn ngữ chính thức mà con cái họ vẫn giỏi như thường. Phải công nhận có chia rẽ và nhiều sự đối chọi gây ra giữa những người gốc gác khác nhau. Như người Canada gốc Pháp thì muốn giữ tiếng Pháp làm ngôn ngữ chính tại Quebec, hạn chế ảnh hưởng tiếng Anh. Trường hợp chúng ta không giống như vậy, chúng ta chỉ muốn thế hệ trẻ biết thêm tiếng Việt ngoài tiếng Mỹ là tiếng chính (dominant language) trong xã hội, chúng ta chắc chắn không ai có tham vọng tạo một thế hệ dùng tiếng Việt là ngôn ngữ chính ở Hoa kỳ. 

 Lịch sử cho thấy rồi ra tất cả các nhóm di cư đều bị đồng hóa nói tiếng Mỹ hết, sau một hoặc nhiều thế hệ, làm chi cho mệt?

 Thật vậy, do thói quen và do áp lực văn hóa kinh tế, không bao nhiêu dân thiểu số giữ được sinh hoạt văn hóa đáng kể tại Mỹ. Ví dụ, người gốc Ðức định cư đông đảo ở Pennsylvania và có sinh hoạt văn hóa Ðức rất cao trước thế chiến thứ nhất. Tuy nhiên với chiến tranh giữa Mỹ và Ðức, họ phải thu mình lại vì bị kỳ thị nên báo chí Ðức càng ngày càng đóng cửa và trẻ con không dám nói tiếng Ðức công khai ngoài đường.

 Với cục diện thế giới hiện nay, nhất là với điện thoại viễn liên, vệ tinh truyền thông, Internet, có lẽ chúng ta sẽ thoát khỏi những gò bó các giống dân khác đã phải chịu và hy vọng tiếng Việt ở hải ngoại sẽ phát triển mạnh.

 Tại sao không học tiếng Tàu, tiếng Nhật được nhiều người dùng mà cũng giúp ta hiểu văn hóa Á Ðông?

 Tiếng Trung hoa và tiếng Nhật chắc chắn có tầm quan trọng trên thế giới ngày nay. Tuy nhiên do lối chữ viết không theo mẫu tự La mã (Vần abc), khó học hơn tiếng Việt nhiều và không dùng dễ dàng trong các phương tiện tin học mớI như computer, Internet như tiếng Việt. Có một số học giả cho rằng, lần hồi các ngôn ngữ này sẽ từ bỏ các lối viết theo Hán tự để dùng chữ  alphabet như chúng ta. Họ cũng cho rằng chữ quốc ngữ của chúng ta là một thành công rất lớn về ngữ học mà ít người để ý tới, mặc dù chúng ta còn trở ngại trên Internet nhiều vì có quá nhiều dấu (sắc, huyền, nặng, hỏi, ngã).

Tóm lại, học tiếng Việt dễ hơn nhiều, và hơn nữa vì đây là tiếng của chúng ta. 

 Song ngữ và song (lưỡng) văn hóa (biculturalism)

 Ðối với trẻ con Việt ở Mỹ học thêm tiếng Việt, ngoài việc nói được hai thứ tiếng, chúng còn quen thuộc với hai nền văn hóa khác nhau. Chúng biết thưa gởi, biết lúc nào là dạ, lúc nào là ừ, ai là bác, ai là chú, chị em, chứ không phải cứ <<you, me>> được thì <<mày, tao >>tuốt. Chúng biết khoảng cách các vai vế trật tự xã hội, có thể góp phần nào tránh được những khuynh hướng loạn luân dễ xảy ra ở xứ này nếu cha con, mẹ con, thầy trò, trẻ già đều xưng hô ngang nhau bằng first name, nếu không cẩn thận dịch ra là mày tao hết.

 Ở trình độ cao hơn, nếu người thiếu niên hấp thụ được những ý niệm phức tạp hơn về thuật xử thế hay về nhân sinh quan như nhân, lễ, nghĩa, trí, tín, hay công dung ngôn hạnh.. thì lại càng tốt cho sức khỏe tinh thần của chúng. Chúng ta ai cũng biết rằng trường học Mỹ không có nhiệm vụ rao giảng luân lý vì nhóm này không muốn đụng chạm tự do tín ngưỡng nhóm kia và gia đình phải chủ động trong vấn đề này.

 Việt nam xa xôi, có cần học tiếng Việt để biết về Việt nam không? 

 Cho đến những năm gần đây, người Mỹ hầu như không bao giờ phải nói tiếng nước khác. Có người còn diễu cợt rằng người nào nói nhiều thứ tiếng thì chỉ giỏi đi làm bồi bàn. Họ có khuynh hướng coi thường người song ngữ vì phần đông không nói tiếng Mỹ đúng tiêu chuẩn và vì họ mới qua Mỹ định cư, địa vị xã hội và kinh tế còn khiêm nhường.

 Người Mỹ chỉ thường trọng tiếng Pháp và nói được một vài chữ tiếng Pháp, đọc theo giọng Mỹ. Nếu chúng ta không hướng dẫn con cái, chúng cũng sẽ có thái độ thiển cận, sai lạc trên đối với tầm quan trọng của các ngôn ngữ không phải tiếng Mỹ..

 Hiện nay, do việc thế giới bị thu nhỏ lại qua các phương tiện truyền thông và chuyên chỡ hiện đại, người Mỹ đã thức tĩnh và rất chú ý học hỏi các nền văn hóa khác. Trong chuyên chởvùng Washington, những lớp trong chương trình <<immersion program>> dạy trẻ con da trắng Mỹ học tiếng Nhật lúc ở tiểu học, ngay trước khi chúng học tiếng Mỹ, suốt ngày <<đắm mình>> trong văn hóa Nhật. Cũng như Nhật, Việt nam là một trong những nước có đông dân và văn hiến lâu đời ở Á châu. Vậy thì chúng ta, nếu có phương tiện, cho đứa bé con của mình,với dòng máu Việt, đắm mình trong ngôn ngữ của cha ông, trong cách suy nghĩ Việt nam, trong lề lối phong tục Việt nam thì chắc hẳn không có gì mà phải e dè lo sợ mất cơ hội hội nhập hoặc << sợ Mỹ nó cười>>.

 Còn hơn thế nữa, những đứa trẻ này còn có được cung cách lễ phép, ăn nói mực thước hơn các trẻ đồng lứa và được ngay những phụ huynh Mỹ tán thưởng vì nêu gương tốt cho con cái chính họ.

Chúng có thể là nguồn hãnh diện cho cha mẹ dạy dỗ chúng, mối hãnh diện này ngược lại cũng giúp chúng biết tự trọng, tin tưởng nhiều hơn ở giá trị của chính mình, gia đình  và nguồn gốc của mình. Sinh hoạt văn hóa trong gia đình. 

 Một số nghiên cứu xã hội học gần đây cho thấy con cái thế hệ đầu tiên của người di dân thành công hơn những thế hệ kế tiếp. Một trong những lý do có thể là thế hệ đầu tiên thừa hưởng những đức tính như phấn đấu, cần cù chăm chỉ của cha mẹ họ, những người đã trải qua bao tranh đấu, bon chen trì chí mới đến được xứ này. Một khảo cứu y học khác ở California cũng cho thấy con cái của những ngươi mẹ di cư, tuy mẹ ít học so với đàn bà Mỹ bản xứ, con của họ lúc sanh ra mạnh giỏi hơn, ít vấn đề hơn. Lý do là người đàn bà di cư chúng ta ít có những thói xấu như uống rượu, hút thuốc lá, ít vận động, xài drugs như một số ngươi mẹ từng sinh trưởng và giáo dục ở Mỹ. Những điều này chứng tỏ chúng ta cũng mang trong hành lý từ Việt nam những giá trị tinh thần, một số tập quán đáng bảo vệ và giữ gìn cho con cái chúng ta và luôn những thế hệ sau. 

 Dạy dỗ con cái bằng tiếng Việt và dạy chúng dùng tiếng Việt nên được coi như là một trong những khía cạnh của sinh hoạt gia đình theo truyền thống văn hóa của chúng ta. Ðối với gia đình ở Mỹ càng ngày càng bị đe dọa tan rã do ly dị, cha mẹ  bận bịu đi làm, mất thì giờ cho TV, sinh hoạt văn hóa trong gia đình lại càng quan trọng hơn nữa.

 Như trên đã nói, khả năng tiếng Mỹ của phần đông chúng ta thường giới hạn. Chúng ta thường chỉ lo học đàm thoại, tiếng Mỹ căn bản hàng ngày như để xem TV, đọc báo. Ða số chúng ta, cũng như đa số quần chúng Mỹ , không có thì giờ hoặc không có ý chí để đọc những đề tài phức tạp hơn, trừ ra bị bắt buộc như lúc phải đi học hoặc do nghề nghiệp. Ủối với một số người, đọc sách  tiếng Việt để nhanh chóng cập nhật hóa kiến thưc văn hóa, nhất là những đề tài về văn hóa Á châu, qua bao năm bị cô lập hoặc kiến thứcđày đọa trong xứ là một việc có thể làm được do số lượng sách báo Việt ngữ, cũ được in lại hoặc mới trước tác, phổ biến càng ngày càng nhiều ở quốc ngoại. Từ đó chúng ta có thể nâng cao trình độ và nội dung đói thoại bằng tiếng Việt trong gia đình, tạo một môi trường tốt đẹp cho các cháu <<gìn vàng giữ ngọc>> văn hóa đối thoạitruyền thống, đồng thời tích cực tham gia vào việc giáo dục các cháu. 

 Hai thứ tiếng cho hai dòng văn hóa.

 Ðối với những kẻ nửa chừng xuân như chúng ta, vừa phải học tiếng Mỹ, vừa cải thiện trình độ văn hóa bằng sách vở tiếng Việt, chúng ta phải đứng trước một lựa chọn. Hoặc chúng ta giao toàn bộ sự giáo dục con cái chúng ta cho học đường Mỹ, hoặc chúng ta cố gắng góp phần chủ động dùng tiếng Việt để dạy dỗ chúng theo triết lý, quan niệm sống của chúng ta và ông cha chúng ta, áp dụng vào cuộc sống mới ở xứ này. Chắc chắn chúng ta không nên tự cao tự đại, tự ái không đúng chỗ đề cao bất cứ cái gì của Việt nam. Làm như thế  là tự dối lòng và đánh giá quá thấp óc phê phán và trí thông minh của chính con cái chúng ta. Ngược lại, có lẽ đã đến lúc chúng ta đủ sức dẹp tính tự ti quá mức và thôi nhìn xứ sở, văn hóa chúng ta qua cái nhìn thiển cận và lỗi thời của một số người ngoại quốc, kể cả một số học giả không biết tiếng Việt. Những gì người ngoại quốc viết về Việt nam cần được con cái chúng ta đọc với một thái độ phê phán và muốn được như vậy, con cái chúng ta cần biết đủ tiếng Việt để trực tiếp nghe hay đọc những điều cần thiết, tận nguồn tận gốc, từ những nhân vật liên hệ trong đó có cha mẹ chúng.

 Kết luận. 

 Chúng ta đang ở trong một xã hội mà tiếng Mỹ (hoặc tiếng Anh) cótrở thành ngôn ngữ chung cho cả thế giới trên nhiều lãnh vực. Nhưng vậy không có nghĩa là tiếng Mỹ là ngôn ngữ duy nhất, thỏa mãn mọi nhu cầu, cho mọi người, trong mọi lãnh vực.

 Thực tế khác không thay đổi một sớm một chiều được là chúng ta còn suy nghĩ, nói và sống với tiếng Việt. Con cái của chúng ta cũng không thể một sớm một chiều cắt đứt mọi liên hệ với tiếng nói, truyền thống văn tự, nếp sống của cha mẹ chúng được. Xứ Mỹ này đã từ bỏ giấc mơ làm <<melting pot>> pha trộn hòa lẫn mọi sắc dân với nhau. Thực tế phải chấp nhận là một bức tranh muôn màu muôn vẽ đua sắc với nhau (mosaic). Nếu không có văn hóa Việt, tiếng Việt thì chúng ta là màu gì, sắc gì để có thể tự hào đóng góp vào cái mosaic đó?

 Một số dân tộc từ Châu Phi đến rán sứcrong cùm gông nô lệ, lịch sử, văn hóa ngàn đời bị xóa bỏ mà nay còn ra công rán sức tìm lại cội nguồn, viết lại những trang sử đã mất. Người Do thái làm sống lại tiếng Hebrew qua bao ngàn năm lưu lạc nói tiếng xứ người. Lịch sử chúng ta có ghi sẵn, văn tự chúng ta  rõ ràng, tiếng Việt lại là ngôn ngữ Á đông duy nhất thành công trong việc dùng mẫu tự La mã nên rất dễ truyền bá và dễ học, nếu chúng ta đem bỏ đi chắc chắn thật uổng. Hơn nữa, chúng ta lại là những kẻ tự do duy nhất thừa hưởng và kế tục nền văn hóa và nguồn lịch sử đó, thì trách nhiệm chúng ta lại càng lớn lao hơn. 

Bác sĩ Hồ Văn Hiền.
Ngày 11 tháng 6, năm 1999

Về đầu trang