Trong phần lớn lịch sử loài người, mỗi khi chữa bệnh người thầy thuốc luôn luôn giữ một màn thần bí hoặc bí hiểm chung quanh phương pháp trị bệnh của mình. Từ những phù thủy - y sĩ (witch doctor) của các bộ lạc sơ khai cho đến người bác sĩ tây y trong những thế kỷ gần đây hay những thầy lang, thầy thuốc ta của xã hội Ðông phương, luôn luôn chúng ta thấy một cố gắng không ít thì nhiều của y giới làm cho y khoa mang một tính chất mầu nhiệm bí ẩn. Mặt khác người được chữa bệnh, cũng sẵn lòng tin tưởng, chờ đợi người chữa bệnh nếu không thực hiện được một phép lạ thì ít lắm thực hiện được một phép thuật huyền bí nào đó giúp cho con bệnh. Thái độ người được chữa bệnh là hoàn toàn tin tưởng và thụ động. Người bệnh nhân không cố gắng tìm hiểu cách làm việc của người chữa bệnh; người chữa bệnh thì phần lớn cũng khư khư giữ những bí mật về nghề nghiệp của mình, thường là những môn thuốc hoặc những thủ thuật bí truyền, cha truyền con nối, hoặc chỉ được phổ biến cho những môn đệ thân cận xứng đáng được giao phó các bí mật đó.

Sự tin tưởng có tính cách hầu như tôn giáo đó vẫn còn tồn tại cho đến những năm gần đây, tức là khoảng trong vòng thế kỷ hai mươi lúc mà nền y khoa thế giới từ từ trút bỏ phần lớn tánh chất huyền bí không ít nhiều dị đoan của nó. Trong lãnh vực trị liệu, chữa bệnh, yếu tố tin tưởng vẫn còn là một yếu tố rất quan trọng quyết định kết quả của sự trị liệu.

Một khía cạnh thường được nhắc đến trong lãnh vực này là tác dụng thuốc giả, hoặc placebo effect. Trong trường hợp này, bệnh thuyên giảm chỉ vì người bệnh tin rằng thuốc đó sẽ làm cho mình khỏi bệnh, mặc dù đây chỉ là một viên thuốc giả làm bằng bột mì mà bệnh nhân không biết. Nếu bệnh nhân biết đấy là thuốc giả thì thuốc không còn hiệu nghiệm nữa, nghĩa là mất placebo effect. Lắm khi khó quyết định bệnh thuyên giảm do thuốc công hiệu thật sự hoặc do tác dụng placebo, hoặc do cả hai yếu tố cộng lại. Màn huyền bí của thầy thuốc và lòng tin của bệnh nhân làm tăng tác dụng placebo.

Nền y tế hiện nay tại các nước tân tiến càng ngày càng đi xa dần lề lối làm việc nói trên. Một mặt sự tiến bộ của y khoa tùy thuộc vào những tiến bộ của nền khoa học kỹ thuật nói chung, và trong thế giới hiện nay, trừ trường hợp một số lãnh vực quốc phòng nền khoa học kỹ thuật thế giới sống mạnh là nhờ sự phổ biến và chia xẻ nhanh chóng các thành quả nghiên cứu về khoa học. Những khám phá mới được công bố càng nhanh càng tốt, càng sâu rộng càng tốt và ngược lại bản quyền của các khám phá đó cũng được pháp luật quốc tế bảo vệ. Cho nên nếu mình biết cái gì hay, tìm ra được cái gì mới mà không công bố ra, không giữ bản quyền trước thì có thể mất hết quyền lợi, không cần phải "dấu nghề" như xưa.

Mặt khác, trong thế giới y khoa hiện nay, một con én thường không làm nổi mùa xuân; các khám phá mới cần nhiều tiền của và sự góp sức của nhiều khoa học gia, nhiều phòng thí nghiệm, nhiều nhà thương, lắm khi nhiều quốc gia khác nhau cùng chung sức. Cho nên, nền y học khoa học hiện đại (modern scientific medicine) rất cởi mở, rất công khai, ai có đủ trí thông minh, có óc kiên nhẫn học tập (và có phương tiện trả tiền học) cũng có thể leo đến những bậc thang cao nhất của y khoa. Do đó y giới bây giờ mất hầu hết tính cách "witch doctor" mà mang nhiều tính chất của một tầng lớp lãnh đạo và điều hành kỹ thuật (technocrat). Mặt khác, do tính chất phổ biến và công khai của các cuộc bàn cãi khoa học, và do trình độ kiến thức càng ngày càng cao của tập thể bệnh nhân, càng ngày các hành động của bác sĩ càng được bệnh nhân nghiên cứu, phân tách kỹ lưỡng và phê phán, đánh giá, đôi khi cả với sự giúp đỡ của giới luật sư và các công ty bảo hiểm sức khỏe trả tiền cho bác sĩ.

Vì lý do y học càng ngày càng mất tính chất nghệ thuật mà thiên về khoa học thực nghiệm, tất cả những thực hành (practice) của y khoa đều dựa trên những kết luận đạt được qua những khảo cứu rút tỉa từ những kinh nghiệm sẵn có đã được ghi nhận trong vô số các hồ sơ bệnh, tại các phòng thí nghiệm các bệnh viện, các phòng mạch bác sĩ hoặc những kết luật đạt được qua những thí nghiệm trên thú vật hoặc trên con người. Cho nên, xét chung như là một tập thể, giới y tế ở xứ này luôn luôn được đặt trước một khối kiến thức luôn luôn thay đổi theo đà tiến triển của khoa học nói chung và do đó những gì mà họ tin tưởng là đúng hay sai cũng sẽ thay đổi rất nhanh. Mặt khác, bệnh nhân cũng như phụ huynh của các bệnh nhân tí hon cũng không còn thụ động như xưa. Bệnh nhân không còn chấp nhận một cách mù quáng những gì bác sĩ "ra lịnh" (order) họ làm nữa. Bác sĩ đóng vai trò cố vấn, tham vấn (consultant), đề ra những lựa chọn (alternative), bệnh nhân muốn chọn cái nào, hoặc không chọn cái nào hết (từ chối được chữa trị) là tùy theo ý mình. Mà cũng vì vai trò cố vấn đó, nhiệm vụ bác sĩ phức tạp hơn. Không những bác sĩ phải biết định bệnh cho đúng, biết chữa sao cho phải, mà còn phải giải thích cho người bệnh hiểu bệnh của họ xảy ra như thế nào, tại sao phải chữa như thế mà không chữa cách khác, chữa như thế có bao nhiêu phần lợi và bao nhiêu phần hại, tai biến gì có thể xảy ra, v...v... Nếu bệnh nhân có những kiến thức căn bản về bệnh lý, về cơ thể học thì công việc này của bác sĩ tương đối đỡ mệt hơn. Rất tiếc phần đông chúng ta sau khi học các điều căn bản về sinh vật học (biology) thì đều đã trả chữ nghĩa lại cho thầy, hoặc nếu còn nhớ thì có lẽ kiến thức của chúng ta về cơ thể học của bộ óc cấu trúc của các nhiễm thể (chromosome) cũng đã lỗi thời.

Hiện nay một số cha mẹ bệnh nhân hoặc bệnh nhân cấp tiến hơn thế hệ trước, họ bỏ nhiều thì giờ để nghiên cứu về những vấn đề liên quan tới bệnh con mình hoặc của chính mình. Họ mua sách y khoa như cuốn Merk's Manual là cuốn cẩm nang gối đầu giường của nhiều bác sĩ, giá chỉ chừng hai ba chục đôla, trình bày giản dị từ các khái niệm căn bản về y khoa cho đến cách chữa trị, có lẽ ai có một ít kiến thức căn bản về y khoa học đều có thể dùng sách này được. Một số bệnh nhân ở Mỹ cũng mua cuốn Physician Desk Reference (chừng 40-50 đôla) để tự tìm hiểu về các đặt tính của các thuốc mình xài và tìm hiểu về những biến chứng của nó.

Ngoài ra vô số những bài báo, những sách chỉ nam bằng tiếng Anh, những show trên truyền hình dạy cho người ngoài nghề y khoa (layman) đủ mọi chi tiết, uẩn khúc về các hoạt động của y giới. Ðây là hậu quả của một xã hội có đời sống cao và có mức học vấn cao mà cũng là thành phần của phong trào "consumerism" trong đó người tiêu thụ (ở đây là người bệnh hoặc cha mẹ người bệnh) đoàn kết lại để bảo đảm các quyền lợi của mình, gồm quyền lợi thông tin, được hiểu biết (information), quyền được bảo hiểm nếu chẳng may có gì bất trắc lúc trị liệu, v...v...

Tuy nhiên nếu bác sĩ gặp loại bệnh nhân hoặc phụ huynh bệnh nhân có tinh thần và thì giờ học hỏi như trên chưa chắc đã là điều may cho bác sĩ. Những bệnh nhân này có khuynh hướng lo lắng nhiều hơn những người khác, vì thường càng biết nhiều thì càng lo nhiều nếu kiến thức không đi đôi với kinh nghiệm thực tế. Thật vậy, những sinh viên y khoa là những người biết nhiều nhất về lý thuyết trong y khoa, họ đang đi học nên kiến thức thật mới mẽ trong đầu; tuy nhiên họ chưa có kinh nghiệm nên học tới đâu người sinh viên dễ tưởng tượng mình cũng mắc những bệnh đó. Mặt khác, người ngoài ngành y tế thường có khuynh hướng để ý đọc những tin tức được trình bày có tính cách giật gân (như thuốc mới chữa được bệnh ung thư này, bệnh ung thư kia) hoặc thời thượng theo mùa (ví dụ như lúc ông tổng thống bị ung thư ruột già thì tivi nào cũng nói đến chuyện ung thư ruột) nên quần chúng dễ tin vào những tin tức có khả năng tạo sôi nổi dư luận nhưng không có giá trị khoa học bền vững về lâu dài. Cho nên, nếu bác sĩ không theo dõi kịp những diễn biến mới nhứt trong báo chí, có thể người bệnh nhân thức thời kia sẽ đánh giá lầm là bác sĩ không giỏi hoặc không chuyên môn và đi kiếm người khác chữa bệnh cho mình.

Gần đây, xuất hiện cuốn phim "Lorenzo Oil" kể câu chuyện của một cậu bé mắc chứng bệnh hiếm có gọi là adrenoleukodystrophy, thường bệnh này làm cho đứa trẻ đổi tánh, ngồi đứng không vững cùng những triệu chứng thần kinh khác và đứa trẻ thường chết nhanh chóng chỉ hai ba năm sau khi định bệnh. Tất cả bác sĩ đều bó tay; một số cố gắng chữa bệnh này bằng cách đổi thức ăn uống chỉ có tính cách thí nghiệm giúp cho bác sĩ tìm những trị liệu mới. Trong câu chuyện có thực được dựng thành phim, cha mẹ cậu bé bất mãn trước thái độ tiêu cực và trì trệ của các bác sĩ chuyên khoa. Họ bỏ ăn bỏ làm vào thư viện nghiên cứu đem ngày về bệnh này, tổ chức những cuộc hội thảo quy tụ các chuyên gia quốc tế hầu tìm một câu giải đáp nào đó cho con mình. Rốt cuộc, cha mẹ em bé khám phá ra được một chất dầu chế biến từ dầu trái olive. Nhờ chất dầu này, bệnh tình em bé tuy nguy kịch nhưng biến chuyển chậm lại. Ở cuối phim cặp vợ chồng có thật ngoài đời này đang đi sâu hơn nữa vào các cuộc nghiên cứu về hệ thần kinh để mong một ngày nào đó hồi phục lại các sợi dây thần kinh đã bị hư hỏng trong bộ óc của con mình. Nhờ cố gắng của mình, người cha em bé được trao tặng tước hiệu Bác sĩ y khoa danh dự.

Cha mẹ cậu bé Lorenzo là hình ảnh có một không hai của người cha mẹ không chịu khuất phục trước cơn bệnh có vẻ tuyệt vọng của cái mình, không chịu chấp nhận sự thất bại của y khoa đứng trước một số bệnh viện nay vẫn chưa có câu giải đáp, và không chấp nhận sự điều hành có khi quá chậm do quá cẩn trọng của y giới trong sự áp dụng các phương thức trị liệu mới. Những trường hợp khác trong đó bệnh nhân hay cha mẹ bệnh nhân đang làm áp lực với y giới trong việc áp dụng những phương thức trị liệu mới là trường hợp bệnh AIDS, bệnh Parkinson, bệnh Lyme (do bọ chét nai truyền qua người bệnh một con vi trùng gây sưng khớp, triệu chứng thần kinh, v...v...), bệnh ung thư vú.

Phần đông người bệnh hoặc phụ huynh không có đủ khả năng chuyên môn cũng như khả năng tài chánh và không có một nghị lực phi thường và một sự tự tin như cha mẹ em bé Lozenzo. Câu chuyện này quan trọng hơn hết phản ánh vai trò càng ngày càng tích cực và quan trọng của bệnh nhân và gia đình trong công việc chữa trị trong y khoa hiện nay tại Mỹ. Câu chuyện cũng làm nổi bật vai trò khó khăn của người bác sĩ lúc đề ra những phương sách trị liệu trước những trường hợp phức tạp, để làm cho tất cả mọi người liên hệ đều cộng tác một cách ăn khớp và mỗi kiến thức mới cũ đều được áp dụng một cách an toàn và hợp lý.

Tóm lại, từ một ngành nghề có tính cách huyền bí, nặng về tín điều, trong mấy chục năm gần đây y khoa đã trở nên rất chính xác và khoa học. Những quyết định của bác sĩ trong lúc chữa bệnh được căn cứ trên những kết quả nghiên cứu mới nhất được phổ biến rộng rãi và luôn luôn cần được cập nhật hóa, khối lượng kiến thức này càng ngày càng tăng và thay đổi không ngừng. Về phía người bệnh, muốn góp phần một cách tích cực vào các quyết định liên hệ đến sức khỏe của chính mình, người bệnh cũng phải tìm hiểu để có một mức hiểu biết cần thiết để cộng tác với bác sĩ. Sự cộng tác tích cực này giữa bác sĩ và bệnh nhân giúp thực hiện mục tiêu trị liệu một cách hữu hiệu và giúp cho người bệnh giữ được quyền quyết định tối hậu đối với những lựa chọn trị liệu sao cho hợp với ý muốn và quan niệm sống của mình.

Bác sĩ Hồ Văn Hiền.